Uzdizala se naša Zenica kroz vijekove, bila značajan centar rimskog carstva, zatim mjesto glavnih dešavanja mlade bosanske države, da bi se povremeno, poput kamenog spavača odmarala od svega, od okupacija, aneksija, pritisaka, razaranja, i onda se budila još ljepša i svjetlija. Nesporna je činjenica da je danas naš grad lijep.
Imamo lijepe objekte, gradske arene, fudbalske stadione, atletski stadion, bazene - zatvoreni i otvoreni, ali imamo i siromašne sportske klubove, evropske prvake i vicepravake, državne šampione, o kojima niko ne brine.
Imamo moderan shoping centar, ali se građani sve češće oblače u second-hand shopovima.
Imamo lijepe hotele i restorane, ali na drugoj strani sve duže redove pred narodnim kuhinjama.
Imamo i prelijepo pozorište i moderno multiplex kino, ali građani nemaju vremena za tu vrstu kulturnog uzdizanja, jer su prezauzeti pretraživanjem kontejnera u nadi da će pronaći odbačeni stari papir, plastičnu ambalažu ili metalni otpad i tako prehraniti porodicu.
Danas je, hvale se odgovorni, naša Zenica moderan grad. Kako se to danas kaže grad sa kavalitetnom infrastrukturom, ali ona nije dovela investitore, njene ljiepe moderne ceste ne vode do novih fabričkih postrojenja, nego služe za lakši odlazak iz grada.
Danas je Zenica moderan grad, jer se valjda samo u modernom gradu ne može uživati u ljepotama nebeskog plavetnila iznad grada.
Danas je Zenica moderan grad, jer posjeduje gradski displej, kojim svoje moderne građane upozorava da ne trebaju izlaziti iz kuće... a uostalom i gdje bi? Na posao ne moraju, jer ga i nemaju, a za ugostiteljske objekte svakako nemaju novca.
Danas, kada naš grad, svojim zaslužnim građanima dodjeljuje nagrade i plakete Zenice, kada je jedina besplatna „zabava“ za ostale građane odlazak na proteste, danas je njegov rođendan naš i vaš dan. 

DRAGI NAŠI SUGRAĐANI - SRETAN VAM DAN ZENICE!

Oni koji žele da se podsjete na dugi historijski kontinuitet našeg grada i bivstovanja na ovim prostorima, koji nije počeo, niti će se završiti vladavinom „izabranog“, pripremili smo i kratki historijski osvrt.

Iako se naš grad Zenica, pod današnjim imenom prvi put spominje u jednom dokumentu Dubrovačke republike od 20. marta 1436.godine, a koji je vezan za provalu turskog vojvode Baraka oko Podvisokog i Zenice, područje Zenice i njene neposredne okoline, bogato je mnogim materijalnim dokazima o dugom kontinuitetu različitih civilizacija, koje su obitavale na ovim prostorima, te o kulturnim i historijskim zbivanjima na ovom našem lokalitetu kojeg danas sa ponosom nazivamo Zenicom.

Materijalni dokazi pronađeni na lokalitetima Drivuše i Gradišća, svjedoče o kontinuitetu življenja od 3000 do 2000 godina p.n.e.

Uz različite artefakte (metalne sjekire, strelice, ukrasne fibule te ostatke keramičkog materijala) pronađene u Orahovičkom potoku kod Nemile, Gračanici, Ravni itd. iz metalnog doba, te specifičnih naselja zvanih gradina, iz doba ilirskih plemena na prelazu iz bronzanog u željezno doba (VI - V vijek p.n.e), posebno se ističu lokaliteti Kopilo (enolitsko i neolitsko naselje), Gradišće (naselje sa utvrdom), Podbrežje (gradina), Klopče (gradina i utvrda).

Značajno je napomenuti, da je urbani dio Zenice, formiran kroz vijekove, značajno obilježilo i postojanje antičkog naselja na Bilimišću - rimskog municipija Bistua Nuova, te pronađeni ostaci monumentalne ranokršćanske dvostruke bazilike, za koju se smatra da je bila sjedište bistuenske biskupije, koja je jedna od tri slične pronađene u cijeloj Europi. 

Iz tog antičkog perioda dominiraju još i antički vodovod Ogoja, ostaci naselja, antički grobovi i rimska cesta, villa rustica, terma, hram kao i niz drugih pratećih objekata, pronađenih u Putovićima i Tišini.

Ove naše prostore obilježio je i najveći ustanak protiv Rimljana, čuveni Batonov ustanak (6-9. godine n. e.) u toku kojeg se spominje i Arduba, današnji Vranduk.

Nakon raspada Rimskog Carstva u 6.vijeku, kroz Bosnu i Hercegovinu prolaze brojni narodi, Goti, Avari i Slaveni, nakon čijih je provala trebalo nekoliko vijekova da formiraju prve slavenske države, među njima i Bosna, čije je jezgro bilo upravo u sarajevsko – zeničkoj kotlini. 

Razvijala se tako naša Zenica kroz vijekove, dostojanstveno i nenametljivo, nekada manjim, nekada većim intenzitetom, da bi se ponovo u historijskim izvorima pojavila u sastavu župe Bored ili Brod sa aglomeracijom Belinapola - Bolinopoli - Bilino Polje, gdje su se održavali politički skupovi i crkveni sabori krajem 12. i početkom 13. vijeka. 
Izuzetan događaj koji je obilježio srednjovjekovnu historiju Zenice i Bosne i Hercegovine je nesumnjivo Bilino-poljska abjuracija „Christianorum Bosniensis“ bana Kulina (08.04.1203.god.). 

Pod pritiskom katoličke crkve, naročito pape i mađarskog kralja, bosanski ban Kulin, pred papinim poslanikom kardinalom Ivanom de Kazamarisom (Ioannesom Casamarisom), splitskim nadbiskupom Bernardom i dubrovačkim đakonom Marinom, 8. aprila 1203. godine objavio je Bilino Poljsku izjavu kojom se odriče bogumilskog učenja. Ta izjava je imala samo formalni karakter, jer se Bošnjani nisu odrekli svoje vjere i učenja.

Zenica, tokom vladavine Kulina bana je značajna i po ploči velikog sudije Gradješe, pronađenoj u naselju Podbrežje, koja predstavlja prvi pisani trag o postojanju institucije sudstva u srednjovjekovnoj bosanskoj državi.
Dolaskom turske vlasti 1463.godine, grad će se naći izvan glavnih saobraćajnih arterija. 

Osmanlije u Zenici formiraju nahiju Brod, a kasnije i Vrandučku kapetaniju, podižu vjerske i privredne objekti, pa je u XVII vijeku Zenica potpuno formirana kasaba. Prema jednom od pronađenih dokumenata s kraja XVII vijeka, imala je oko 330 kuća, što ju je stavljalo u red bosanskih gradova srednje veličine.

Nažalost, u pohodu habsburškog princa Eugena Savojskog Zenica je potpuno spaljena (po predanju preživjele su samo tri kuće), veliki broj uglednih Zeničana je ubijen, a katoličko stanovništvo Zenice je napustilo grad zajedno sa princom. Od ovog udarca Zenica će se dugo oporavljati.
U XVIII vijeku u Zenicu se počinju doseljavati i Hrvati iz Dalmacije, ali i Jevreji-sefardi.

Nakon Berlinskog kongresa održanog 1878. godine, Austro-Ugarska monarhija je dobila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu u kojoj ubrzo dolazi do oružanog otpora okupacionim trupama. Smatra se da je upravo Zenica, tačnije rečeno Hadži –Mazića kuća, bila mjesto pregovora predstavnika osmanske vlasti u bosanskom vilajetu, Hafiz-paše, i komadanta austrougarskih okupacionih snaga, generala Filipovića, o uslovima prestanka sukoba.

Tokom četiri decenije austro-ugarske uprave Zenica je i po izgledu i po veličini i funkcijama, doživjela krupne promjene. Zenica dobiva status gradske opštine (sjedište novog sreza).

Na mijenjanje urbane fizionomije Zenice najviše je utjecao privredni razvoj grada. Izgradnja uskotračne željezničke pruge od Bosanskog Broda do Zenice u julu 1879.godine, a zatim i od Zenice do Sarajeva 1882. godine, bila je prvi bitan događaj za dalji razvoj Zenice. Na osnovu temeljitih geoloških istraživanja, koja su utvrdila postojanjevelikih rezervi kvalitetnog uglja na području Zenice, zemaljska uprava za BiH je u maju 1880. godine otvorila Rudnik uglja u Zenici, koji je ujedno bio i prvi ugljeni rudokop u Bosni i Hercegovini. U Zenicu je investiran i strani privatni kapital, a najznačajnije preduzeće osnovano privatnim kapitalom, bila je Fabrika za proizvodnju ambalažnog papira, koju je 1885. otvorio bečki industrijalac Eduard Musli. Ipak, najveći i najznačajniji privredni poduhvat koji je ostvaren u Zenici za vrijeme austro-ugarske uprave, bilo je podizanje Željezare 1892. godine, koja će dati pečat daljem industrijskom i urbanom razvoju grada. 

Drugi simbol grada Zenice je sigurno bio Centralni kazneni zavod za Bosnu i Hercegovinu (kasnije Zemaljska kaznionica), koji je bio podizan u etapama u vremenu između 1886. i 1904. godine. U Kaznionici je 1906. godine zabilježeno preko hiljadu zatvorenika, a u samom zatvoru je bio primjenjivan tzv. “progresivni irski sistem” izdržavanja kazne, a sastojao se u tome da se zatvorenik tokom izdržavanja kazne bavi nekim od korisnih zanimanja. 

Pored industrijskih objekata u ovom periodu u Zenici su uvedena i nova tehnička otkrića, koja su joj dodatno davala sliku modernog evropskog grada. Prvo u nizu takvih otkrića je bilo uvođenje telefona 1904. godine, a uskoro je izgrađen i moderni vodovod, čime su značajno izmijenjeni higijensko -sanitarni uslovi života. 

U Zenici je 1908. godine izgrađena električna centrala, koja je omogućila uvođenje električne javne rasvjete. Izgradnja industrijskih postrojenja i uvođenje modernih otkrića, dovelo je do naglog porasta broja stanovnika u Zenici, koja je po popisu iz 1879. godine imala 438 kuća i 2.101 stanovnika, da bi se 1895. godine broj stanovnika udvostručio, pa je po trećem popisu u Zenici živjelo oko 4.200 stanovnika, a bilo je i 765 kuća. Po zadnjem popisu koji je austro-ugarska uprava 1910. provela u BiH, u Zenici je živjelo 7.215 stanovnika, a u gradu je bilo i oko 1.000 kuća. 

U periodu od 1879. do 1910. godine Zenica je imala priraštaj od 391%, što je značilo da je imala priraštaj veći od prirodnog. 

U vrijeme austro-ugarske uprave u Zenici se otvaraju i državne škole, prva 1885. godine, a druga 1910. godine. U ovom periodu u Zenici su djelovale i konfesionalne škole, po jedna pri katoličkoj i pravoslavnoj crkvi, te tri mekteba, medresa i ruždija.

Bitno je spomenuti i djelatnost Muhameda Seida Serdarevića, mualima u Sultan-Ahmedovoj medresi u Zenici, koji se zalagao za reformu nastave, kojom su se predavanja počela voditi na domaćem jeziku, program je modernizovan uskladu sa zahtjevima vremena, a nastavi su prisustvovali i učenici i učenice. U Zenici se osnivaju i kulturna društva, organizovana na strogo nacionalno-konfesionalnoj osnovi, te i druga društva općeg karaktera, kao što su vatrogasna, lovačka, planinarska i druga. 

U Zenici je 1910. godine otvoreno i prvo kino, koje se zvalo Helios, a koje je podiglo gradsku kulturu na novi nivo.

Drugi svjetski rat skoro da je zaobišao Zenicu kad su u pitanju neposredne borbene aktivnosti, te nakon rata Zenica vremenom postaje grad-fabrika i postepeno počinje, ne samo ekonomski nego i ekološki, ovisiti o dimu iz Željezare.